Հայկական հարցը Հայաստանի ազատագրման, Հայկական լեռնաշխարհում անկախ հայկական պետականության վերականգնման, հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի և համախմբման հիմնահարցերի ամբողջությունն է. միջազգային դիվանագիտության խնդիր է դարձել 1877–78 թթ-ի ռուս-թուրքական պատերազմից հետո՝ որպես Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մաս:
1877 թ-ի ապրիլին սկսված ռուս-թուրքական պատերազմի ավարտին՝ 1878 թ-ի փետրվարի 19-ին, Սան Ստեֆանո ավանում (այժմ՝ Եշիլքյոյ՝ Ստամբուլի թաղամաս) կնքված հաշտության
պայմանագրի
16-րդ
հոդվածով
Հայկական
հարցն
առաջին
անգամ
արձանագրվեց
միջազգային
դիվանագիտության
փաստաթղթերում:
Բարձր
դուռը
(Օսմանյան կայսրության կառավարության պաշտոնական անվանումը) պարտավորվում էր բարեփոխումներ
անցկացնել
կայսրության
հայաբնակ
վայրերում:
Ռուսաստանը
հանդես
էր
գալիս
իբրև
հայ
ժողովրդի
պաշտոնական
հովանավոր:
Սակայն
պայմանագիրը
կնքվեց
միջազգային
լարված
իրավիճակում.
Ռուսաստանին
հակադրվեց
Մեծ
Բրիտանիայի,
Գերմանիայի
և
Ավստրո-Հունգարիայի
ուժեղ
դաշինքը:
Նրանց
նախաձեռնությամբ
1878 թ-ի հունիսին
Բեռլինում
հրավիրվեց
վեհաժողով,
որտեղ
ընդունված
պայմանագրի
61-րդ
հոդվածով
Ռուսաստանը
զրկվեց
հայոց
գործերը
տնօրինելու
մենաշնորհից,
իսկ
Օսմանյան
կայսրությունը
պարտավորվեց
տերություններին
պարբերաբար
տեղեկացնել
բարեփոխումների
մասին:
Այդպես
սկզբնավորվեց
Հայկական
հարցի
դիվանագիտական
պատմությունը:
Օսմանյան Թուրքիայի Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը, հասկանալով Հայկական հարցի դերը մեծ տերությունների քաղաքականության մեջ, որոշեց յուրովի
լուծել
Հայկական
հարցը՝
Արևմտյան
Հայաստանում
և
Օսմանյան
կայսրության
հայաբնակ
վայրերում
կազմակերպելով
հայերի
զանգվածային
ջարդեր,
որոնց
զոհ
դարձավ
ավելի
քան
300 հզ.
մարդ:
1914 թ-ի հունվարի 26-ին Ռուսաստանի գործուն մասնակցությամբ կնքված նոր պայմանագրով՝
երիտթուրքական
կառավարությունը
պարտավորվում
էր
բարենորոգումներ
իրականացնել
Արևմտյան
Հայաստանում,
սակայն
բռնկված
Առաջին
աշխարհամարտը
ի
չիք
դարձրեց
նաև
այդ
ծրագիրը:
Երիտթուրքերը, պատերազմի մեջ մտնելով Գերմանիայի կողմից և օգտվելով պատերազմական իրավիճակից, մերձճակատային
շրջաններից
հայերին
տեղահանելու
պատրվակով
կազմակերպեցին
ու
իրականացրին
ավելի
քան
1,5 մլն
հայերի
բռնագաղթն
ու
կոտորածը:
Արևմտյան
Հայաստանը
գրեթե
ամբողջովին
զրկվեց
բնիկ
ազգաբնակչությունից,
Կիլիկիան
հայաթափվեց:
1917 թ-ի Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո՝ ապրիլի 25-ին ընդունված որոշումով Արևմտյան Հայաստանի տարածքն անցավ Ռուսաստանի Ժամանակավոր կառավարության տնօրինությանը: Տեղահանված
և
բռնագաղթած
հայերին
թույլատրվեց
վերադառնալ
իրենց
տները:
Սակայն
1917 թ-ի հոկտեմբերյան
հեղաշրջումից
հետո
Կովկասյան
ճակատից
ռուսները
հետ
քաշվեցին,
որով
բարենպաստ
պայմաններ
ստեղծվեցին
թուրքական
նոր
արշավանքի
համար:
Ռուսաստանում իշխանության գլուխ անցած բոլշևիկյան կառավարությունը 1917 թ-ի դեկտեմբերի
29-ին
ընդունեց
«Թուրքահայաստանի
մասին»
դեկրետը,
(որոշում) որով ճանաչում էր հայ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքն այդ տարածքում և պետականության վերականգնումը: Կառավարությունը
պաշտոնապես
հայտարարում
էր,
որ
պաշտպանում
է
«Արևմտյան
Հայաստանի
ազատ
ինքնորոշման
իրավունքը՝
ընդհուպ
մինչև
լիակատար
անկախություն»:
Սակայն
դեկրետը
չիրագործվեց.
Գերմանիայի
և
նրա
դաշնակիցների
հետ
անջատ
հաշտության
պայմանագիր
կնքելով՝
Խորհրդային
Ռուսաստանի
կառավարությունը
փաստորեն
հրաժարվեց
այդ
դեկրետից:
Իր
հերթին՝
Թուրքիան
խախտեց
1917 թ-ի դեկտեմբերի
18-ին
Երզնկայում
կնքված
ռուս-թուրքական
զինադադարը.
թուրքական
զորքերը
1918 թ-ի փետրվարին
հարձակման
անցան
ամբողջ
ճակատով
և
վերատիրացան
Արևմտյան
Հայաստանի
տարածքին:
Պատերազմի ավարտից հետո Հայկական հարցը քննարկվեց Փարիզի հաշտության խորհրդաժողովում, (1919–20 թթ.)որտեղ որոշվեց ԱՄՆ-ին հանձնել Հայաստանի մանդատը։ (հովանավորություն)Այդ որոշումը
հաստատեց
Ազգերի
լիգան:
Սակայն
ԱՄՆ-ի Սենատը մերժեց նախագահ
Վուդրո
Վիլսոնի՝
Հայաստանի
մանդատն
ստանձնելու
առաջարկը:
1920 թ-ի օգոստոսի
10-ին
Անտանտը
Սևրում
(Փարիզի մոտ) պայմանագիր կնքեց պարտված
Օսմանյան
կայսրության
սուլթանական
կառավարության
հետ,
համաձայն
որի՝
Թուրքիան
ճանաչում
էր
Հայաստանը՝
որպես
ազատ
և
ակախ
պետություն:
ԱՄՆ-ի նախագահին
հանձնարարվում
էր
որոշել
Հայաստանի
և
Թուրքիայի
միջև
սահմանը՝
Հայաստանի
համար
դեպի
Սև
ծով
ելքով:
Սակայն Թուրքիայում իշխանության գլուխ անցած կառավարությունը՝ Մուստաֆա Քեմալի գլխավորությամբ,
չընդունեց
Սևրի
պայմանագիրը:
Ավելին՝
ընդհանուր
թշնամու՝
արևմտյան
իմպերիալիզմի
դեմ
պայքարելու
և
այլ
նպատակներով
Խորհրդային
Ռուսաստանը
1920 թ-ի ամռանը Թուրքիային
տրամադրեց
ռազմական
և
դրամական
զգալի
օգնություն,
որը
նա
օգտագործեց
Հունաստանի
և
Հայաստանի
Հանրապետության
դեմ:
1920 թ-ի սեպտեմբերի
վերջին
թուրքական
բանակն
անցավ
հարձակման.
նոր
տարածքներ
զավթելով
Արևելյան
Հայաստանում
և
կոտորելով
ազգաբնակչությանը՝
Թուրքիան
ձգտում
էր
զրկել
հայերին
սեփական
պետությունը
պահպանելու
հնարավորությունից:
1920 թ-ի դեկտեմբերի
2-ի`
լույս
3-ի
գիշերը
իր
գոյությունը
դադարեցրած
Հայաստանի
Հանրապետության
կառավարության
պատվիրակությունը
Ալեքսանդրապոլում
հաշտություն
կնքեց
Թուրքիայի
հետ:
Մեկ
օր
առաջ
ՀՀ
իշխանությունն
անցել
էր
Հայաստանի
ռազմական
հեղկոմին:
1921 թ-ի երկու՝ մարտի
16-ի՝
Մոսկվայի,
և
հոկտեմբերի
13-ի
Կարսի
պայմանագրերով
որոշվեց
Խորհրդային
Հայաստանի
և
Թուրքիայի
միջև
սահմանը,
որը
գործում
է
մինչև
օրս:
1921 թ-ի հունվարին Փարիզում՝ Անտանտի գլխավոր խորհրդի նիստում, Ֆրանսիան հանդես եկավ Սևրի պայմանագիրը վերանայելու պահանջով: 1921 թ-ի Լոնդոնի խորհրդաժողովի
որոշումներում
«Հայկական
անկախ
պետություն»
արտահայտությունը
փոխարինվեց
«Թուրքիայի
տարածքում
«Հայկական
ազգային
օջախ»
ստեղծելու
մասին»
վերացական
ձևակերպմամբ,
որը
Լոզանի
խորհրդաժողովում
ջնջվեց
այդ
նույն
դիվանագետների
ձեռքով:
Այդպես,
Առաջին
համաշխարհային
պատերազմից
հետո
(1914–18 թթ.) Օսմանյան կայսրության փլուզմամբ, Արևելյան հարցը ստացավ իր լուծումը, սակայն Հայկական հարցը տակավին մնում է չլուծված:
Հայկական հարցի անխզելի մաս է նաև Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը: 1921 թ-ին Նախիջևանի գավառը և Լեռնային Ղարաբաղը հանձնվեցին Ադրբեջանին: Վերջինիս կազմում 1923 թ-ին կազմավորվեցին Լեռնային
Ղարաբաղի
Ինքնավար
Մարզն
ու
Նախիջևանի
Ինքնավար
Հանրապետությունը:
ԽՍՀՄ-ը հրաժարվեց Թուրքիայից հայկական տարածքները վերադարձնելու մտադրությունից, իսկ 1953 թ-ի մայիսի
30-ին
խորհրդային
կառավարությունը
հայտարարեց,
որ
«հանուն
բարիդրացիական
հարաբերությունների
պահպանման
և
խաղաղության
ու
անվտանգության
ամրապնդման՝
Հայաստանի
և
Վրաստանի
կառավարությունները
հնարավոր
գտան
հրաժարվել
Թուրքիայի
նկատմամբ
ունեցած
իրենց
տարածքային
պահանջներից...»:
1983 թ-ից Հայկական հարցը քննարկվել է Եվրախորհրդարանում: 1987 թ-ի հունիսի 18-ին Եվրախորհրդարանն ընդունել է «Հայկական
հարցի
քաղաքական
լուծման
մասին»
բանաձևը:
1988 թ-ի նոյեմբերի 22-ին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհուրդն ընդունել է «Օրենք օսմանյան Թուրքիայում հայերի 1915 թվականի ցեղասպանության դատապարտման մասին» փաստաթուղթը:
Աղբյուրը՝ encyclopedia.am